Τα Μέγαρα: Φωτογραφική και χαρτογραφική τεκμηρίωση (Ι). Η περίπτωση των Αυστραλιανών πολεμικών αρχείων
Γράφει ο:
Δημήτρης Μπουρίκος
Πολιτικός-Κοινωνικός Επιστήμονας
Μελετητής τοπικής και κοινωνικής ιστορίας
Δυτικής Αθήνας & Δυτικής Αττικής
http://independent.academia.edu/DimitrisBourikos
Εισαγωγικά..
Στα διαθέσιμα λευκώματα και βιβλία ιστορίας για τη Δυτική Αττική και τους επιμέρους Δήμους της, κυριαρχεί η αρχαία ιστορία και η μελέτη της συμβολής των Αρβανιτών σε επιμέρους ιστορικές περιόδους. Η περίοδος του Β΄Π.Π. και της μεταπολεμικής περιόδου ανοικοδόμησης της χώρας, συγκεντρώνει εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό ερευνητικών και μελετητικών αναφορών στις επίσημες εκδόσεις των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης στην περιοχή μας. Η έλλειψη αυτή έχει ως συνέπεια την παραγνώριση της εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας επιμέρους περιοχών της Δυτικής Αττικής, όπως τα Μέγαρα, κατά το Β΄Π.Π. και τη μη χρήση τεκμηρίων (φωτογραφικών και χαρτογραφικών της περιόδου 1941-1960) για τη μελέτη και αξιολόγηση της μεταπολεμικής ανάπτυξης.
Τα Μέγαρα είναι μια χαρακτηριστική περιοχή της Δυτικής Αττικής όπου καταγράφεται η ανωτέρω έλλειψη. Η στρατηγική σημασία των Μεγάρων είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια (βλ. Παυσανίας) αλλά και τα μεταγενέστερα λόγω της γεωγραφικής θέση (πρόσβαση σε Κορινθιακό και Σαρωνικό κόλπο, μετάβαση προς Ισθμό και Πελοπόννησο). Όλοι οι οδηγοί (συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτικών) από την εθνική παλιγγενεσία μέχρι και σήμερα, αναγνωρίζουν αυτή τη στρατηγική θέση, γεγονός που ενσωματώθηκε τα τελευταία χρόνια και σε ειδικούς, χωρικούς (πχ., Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας- Αττικής) και κλαδικούς (πχ., εφοδιαστική αλυσίδα, πρωτογενής παραγωγή), σχεδιασμούς της ελληνικής Πολιτείας αλλά και ευρύτερα της ΕΕ (πχ., διεθνή μεταφορικά δίκτυα).
Η ανάγκη φωτογραφικής και χαρτογραφικής τεκμηρίωσης ανά ιστορική περίοδο, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη περίοδο του Β΄Π.Π. λόγω της μεταπολεμικής χωρικής ανάπτυξης που άλλαξε βίαια, άναρχα και χωρίς σχεδιασμό, χρήσεις ολόκληρων περιοχών και έθεσε σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα τοπικών κοινοτήτων, τοπίων αλλά και αγροτικής γης εξαιρετικής ποιότητας και παραγωγικότητας. Δυστυχώς, ημεδαποί φορείς και οργανισμοί (πχ., τοπική αυτοδιοίκηση, πολεμικά μουσεία) δεν διαθέτουν οργανωμένα ψηφιακά αρχεία ή παρέχουν εξαιρετικά περιορισμένη πρόσβαση σε χαρτογραφικό υλικό (πχ., Γ.Υ.Σ.).
Ειδικά για την περιοχή μελέτης μας, τα Μέγαρα, καταγράφονται μόνο ιδιωτικές προσπάθειες για τη δόμηση ανάλογων ψηφιακών αρχείων με πιο σημαντική αυτή του Μεγαρικού Φωτογραφικού Αρχείου (www.megaraphotoarchive.eu), ενώ σχετικό υλικό δημοσιεύεται και σε τοπικό ιστολόγιο (www.Istoriatonmegaron.blogspot.com). Ωστόσο, τα αυστραλιανά αρχεία πολέμου έχουν διασώσει φωτογραφικό και χαρτογραφικό υλικό της περιόδου 1941-1944 που αφορά την περιοχή των Μεγάρων, συμβάλλοντας τόσο στην τεκμηρίωση του ρόλου της σε στρατιωτικές επιχειρήσεις των συμμάχων κατά το Β΄Π.Π. όσο και στη φωτογραφική «διάσωση» σημαντικών τοπιογραφικών πόρων της περιοχής.
Λίγα λόγια για το αυστραλιανό πολεμικό αρχείο και τους ιδρυτές του
Το αυστραλιανό πολεμικό αρχείο είναι αναπόσπαστο τμήμα του εθνικού Μουσείου Πολέμου της συγκεκριμένης χώρας. Το Μουσείο ιδρύθηκε το 1980 και υπάγεται διοικητικά στον υπουργό για θέματα βετεράνων. Το Μουσείο ήταν έμπνευση των Charles Bean και John Treloar. Ο Charles Bean (Εικόνα 1) γεννήθηκε το 1968 στη Νέα Νότια Ουαλία της Αυστραλίας αλλά μεγάλωσε και σπούδασε στη Μεγάλη Βρετανία. Επέστρεψε στην Αυστραλία και δούλεψε ως δημοσιογράφος και το 1914 επελέγη ως επίσημος πολεμικός ανταποκριτής της δημοσιογραφικής ένωσης. Μετέβη στην Καλλίπολη στις 25.4.1915 και ακολούθησε τους αυστραλιανούς στρατιώτες σε όλες τις κινήσεις και μάχες μέχρι τη λήξη του Α΄. Π.Π. Υπήρξε συντονιστής της δωδεκάτομης επίσημης ιστορίας της Αυστραλίας στον πόλεμο της περιόδου 1914-1918, ενώ έγραψε έξι τόμους αυτής με τον τελευταίο να ολοκληρώνεται το 1942. Πέθανε το 1968.
Ο John Treloar (Εικόνα 2) γεννήθηκε το 1894 και υπήρξε ο βασικός συντελεστής για την πραγματοποίηση του οράματος του Bean. Και ο Treloar, επίσης, μετέβη στην Καλλίπολη στις 25.4.1915. Το 1917, διορίστηκε επικεφαλής της νεοσύστατης μονάδας των αυστραλιανών πολεμικών αρχείων στο Λονδίνο, υπεύθυνης για τη συλλογή αρχείων και τεκμηρίων για μελλοντικά μουσεία καθώς και για την παροχή βοήθειας στους επίσημους ιστορικούς. Μετά τον πόλεμο, ο Treloar αφιέρωσε τη ζωή του στο Πολεμικό Μουσείο και επηρέασε σχεδόν κάθε όψη της ανάπτυξής του. Το 1920, διορίστηκε διευθυντής του Μουσείου και παρέμεινε σε αυτή τη θέση μέχρι και το θάνατό του το 1952.
Η θεμελιώδης αρχή του Bean για την οργάνωση του Πολεμικού Μουσείου διέφερε από τη συνηθισμένη. Ο Bean πίστευε ότι ένα τέτοιο Μουσείο δεν θα έπρεπε να αποθεώνει τον πόλεμο ή να θριαμβολογεί εις βάρος του εχθρού, αποφεύγοντας τη γλώσσα που διαιωνίζει συμβολικά τον πόλεμο. Θεμελιώδης βάση αυτής της προσέγγιση ήταν η αντίληψη ότι η αποφυγή της εχθρότητας θα έπρεπε να γίνεται τόσο για ηθικούς όσο και για εθνικούς λόγους και επειδή όσοι είχαν πολεμήσει ήταν πιο αποφασισμένοι/πεπεισμένοι για την επιθυμία αποφυγής του πολέμου στο μέλλον! Σε ένα τέτοιο Μουσείο, οι πρώην εχθροί θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται τόσο γενναία όσο και οι Αυστραλοί.
Τα Μέγαρα στο αυστραλιανό πολεμικό μουσείο….
Οι διαθέσιμες φωτογραφίες αφορούν κυρίως την περίοδο απαγκίστρωσης των Αυστραλών στρατιωτών από την ηπειρωτική Ελλάδα μετά την κάθοδο των ναζιστικών στρατευμάτων από τη Μακεδονία (βλ. Χάρτη 1 για θέσεις Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτικών μονάδων). Στις 12.4.1941, σχηματίστηκε το δεύτερο σώμα ANZAC από αυστραλιανές και νεοζηλανδικές μονάδες, μονάδες που αναπτύχθηκαν στη Δυτική Μακεδονία με σκοπό την αντίσταση στη ναζιστική εισβολή. Πολέμησαν στη Βέβη, στη Φλώρινα, στο Βόλο, στο πέρασμα του Μπράλου, στις Θερμοπύλες, στα Μέγαρα και στην Κόρινθο.
Χάρτης 1
Οι θέσεις των Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών στην Ελλάδα, Α΄ και Β΄Π.Π. (με κόκκινο οι θέσεις στο Β΄Π.Π.)
Η ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Αττικής υπήρξε εξαιρετικά σημαντική για την υλοποίηση της επιχείρησης άμυνας της εκκένωσης των συμμαχικών δυνάμενων και την ασφάλεια των διαδρόμων προώθησης της εκκένωσης (βλ. Χάρτη 2). Ειδικότερα, η γραμμή άμυνας των Θηβών περιελάμβανε τον άξονα διέλευσης από το Κριεκούκι (σημερινές Ερυθρές του Δήμου Μάνδρας – Ειδυλλίας) και την προώθηση μέσω του Μεγαρικού πεδίου προς την Κόρινθο και τις ακτές της νότιας Πελοποννήσου.
Χάρτης 2
Οι γραμμές άμυνας των συμμαχικών δυνάμεων στον ελλαδικό χώρο προς κάλυψη της εκκένωσης και οι διάδρομοι εκκένωσης
Τα Μέγαρα υπήρξαν και περιοχή εκκένωσης αυτών των μονάδων κατά τη μετάβασή τους στην Κρήτη και την εκεί συμμετοχή τους στην ομώνυμη μεγαλειώδη μάχη του Β΄Π.Π. Συγκεκριμένα, οι νεοζηλανδικές δυνάμεις (περίπου 5.000 στρατιώτες) διέφυγαν το βράδυ της 24ης Απριλίου 1941 από το λιμένα του Πόρτο Ράφτη ενώ αυστραλιανές δυνάμεις διέφυγαν την 25η Απριλίου 1941 από τα παράλια των Μεγάρων.
Σε αυτή την περίοδο της εκκένωσης, αναφέρεται το φωτογραφικό υλικό που έχουμε εντοπίσει στο σχετικό πολεμικό αρχείο με χωρική αναφορά τα Μέγαρα. Οι εννιά φωτογραφίες (βλ. Εικόνες 3-11) δεν μας παρέχουν απλώς ένα χρήσιμο παραστατικό υλικό εκείνης της περιόδου αλλά συνιστούν τεκμήρια για την ευρύτερη τοπιογραφία της περιοχής των Μεγάρων και κριτήριο σύγκρισης με το σήμερα.
Αναλυτικότερα, οι φωτογραφίες απεικονίζουν το παραλιακό μέτωπο των Μεγάρων από όπου ξεκίνησαν με βάρκες και μικρά σκάφη, το ξημέρωμα της 25ης Απριλίου 1941, Αυστραλοί στρατιώτες για να επιβιβαστούν στο αντιτορπιλικό Vendetta (Εικόνες 3-4, 6, 8-9), τη νότια οδική δίοδο προς την πόλη των Μεγάρων (Εικόνα 5), τον ελαιώνα στις παρυφές της πόλης που πρόσφερε κάλυψη στρατιωτών και υγειονομικού προσωπικού κατά την αναμονή προς εκκένωση (Εικόνα 7), Αυστραλούς στρατιώτες (Εικόνα 10) και Αυστραλές νοσοκόμες (Εικόνα 11) αναμένοντας την εντολή εκκένωσης.
Καταληκτικά
Η περιοχή των Μεγάρων, και ειδικότερα το παραλιακό μέτωπό της στο Σαρωνικό κόλπο, υπήρξε στρατηγικής σημασίας κατά την επιχείρηση εκκένωσης των συμμαχικών στρατευμάτων (ειδικότερα των Αυστραλών και Νεοζηλανδών), είτε αποχωρώντας κατευθείαν από εκεί είτε προωθούμενα από εκεί για τα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου. Η διάσωση φωτογραφιών από την εκκένωση στα παράλια των Μεγάρων τα ξημερώματα της 25ης Απριλίου 1941, αποτελεί ένα σημαντικό τεκμήριο για την τοπιογραφία της περιοχής που συμβάλει τόσο στην ευρύτερη ιστορική τεκμηρίωση όσο και στην έρευνα και μελέτη για την κατοπινή χωρική «ανάπτυξη». Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να συσταθεί σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης ένα ψηφιακό φωτογραφικό αρχείο της περιοχής αλλά και να προχωρήσει η ψηφιοποίηση τεκμηρίων του Πολεμικού Μουσείου Αθήνας και σχετικών στρατιωτικών φορέων κατά τα πρότυπα αρχείων του εξωτερικού, συμβάλλοντας έτσι στην ιστορική γνώση αλλά και τη χωρική συνείδηση.
Εικόνα 3
Παραλία Μεγάρων εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 4
Παραλία Μεγάρων εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 5
Ενδοχώρα των Μεγάρων κοντά στις παραλίες εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 6
Παραλία Μεγάρων εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 7
Ελαιώνας κάλυψης στα Μέγαρα των Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
κατά την αναμονή της εκκένωσης (Απρίλιος 1941)
Εικόνα 8
Παραλία Μεγάρων εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 9
Παραλία Μεγάρων εκκένωσης Αυστραλιανών και Νεοζηλανδών στρατιωτών
Εικόνα 10
Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί στρατιώτες αναμένοντας στα Μέγαρα την εκκένωση
Εικόνα 11
Αυστραλές νοσοκόμες στα Μέγαρα, αναμένοντας το βράδυ για να κινηθούν στην παραλία εκκένωσης
